ΚΥΝΣΜΠΕΡΓΚ ΚΑΙ ΠΕΝΤΕΛΜΠΟΥΡΥ

Φωτογραφία από την επίμαχη εποχή (1941): Ο Τζων Πεντέλμπουρυ (στο κέντρο με το ποτήρι στο χέρι) απολαμβάνει την παραδοσιακή κρητική φιλοξενία.

MAXH THΣ ΚΡΗΤΗΣ:
H ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΚΥΝΣΜΠΕΡΓΚ

ΚΑΙ Ο ΤΖΩΝ ΠΕΝΤΕΛΜΠΟΥΡΥ

Του Δημοσθένη Κούκουνα*

Μετά την κατάληψη της ηπειρωτικής Ελλάδος και ενώ προετοιμαζόταν η Μάχη της Κρήτης, το γερμανικό υπουργείο Εξωτερικών έδωσε εντολή στην Ειδική Μονάδα Κύνσμπεργκ να αναζητήσει τα απόρρητα αρχεία του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών, αλλά και μια άλλη σειρά πληροφοριών. Ο επικεφαλής της Ειδικής Μονάδας παρέμεινε για περισσότερο από ένα μήνα στην Κρήτη, διενεργώντας εξονυχιστικές έρευνες για την ευσυνείδητη εκτέλεση της αποστολής του. Τα πορίσματα των ερευνών του τα μετέδιδε τακτικά απευθείας προς τον προϊστάμενό του, που δεν ήταν άλλος από τον Γερμανό υπουργό Εξωτερικών Ρίμπεντροπ. Οι περισσότερες από τις αναφορές του διασώθηκαν στα αρχεία του γερμανικού υπουργείου Εξωτερικών και μέσα απ’ αυτές αναδύεται η δράση ενός αγνώστου για το ευρύ ελληνικό κοινό Βρετανού, ο οποίος θα μπορούσε να γίνει ο «Λώρενς της Κρήτης», όπως επισημαίνει ο ιπποτικός Γερμανός αντίπαλός του.
Πρόκειται για τον μονόφθαλμο αρχαιολόγο - κατάσκοπο Τζων Πεντέλμπουρυ, ο οποίος έδρασε στην Κρήτη μέχρι να βρει τον θάνατο από τους Γερμανούς αλεξιπτωτιστές τον Μάιο του 1941. Πριν καν καταλαγιάσει η Μάχη της Κρήτης, ο Γερμανός Κύνσμπεργκ κατόρθωσε να εντοπίσει και να ερευνήσει το κρησφύγετό του, περιγράφοντας με θαυμασμό τη δράση του. Δεν έκρυψε ότι είχε εντυπωσιασθεί από τη δράση του αριστοκρατικής καταγωγής Άγγλου αρχαιολόγου, ο οποίος ταυτόχρονα με τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα ήταν επίσημα τοποθετημένος ως υποπρόξενος της χώρας του στο Ηράκλειο και παράλληλα έφερε τον βαθμό του λοχαγού. Στην πραγματικότητα, όμως, είχε μια άλλη ιδιότητα πολύ πιο ουσιαστική: ήταν ο υπεύθυνος των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών για την Κεντρική Κρήτη. Αυτό ήταν το πρωταρχικό αντικείμενό του.
Τον Μάιο του 1941, που βρήκε τον θάνατο κατά τη διάρκεια της Μάχης της Κρήτης, ο Τζων Πεντέλμπουρυ ήταν ηλικίας 37 ετών. Είχε γεννηθεί το 1904 στο Λονδίνο και σπούδασε στο περίφημο Γουίντσεστερ και στο Καίμπριτζ, του οποίου έγινε υπότροφος. Εκτός από την εξαιρετική επίδοσή του στις κλασικές σπουδές, ασχολήθηκε με τον αθλητισμό και εκπροσώπησε το πανεπιστήμιό του σε εθνικές και διεθνείς συναντήσεις ως άλτης.
Το 1927 επιλέχθηκε από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ για να φοιτήσει στη Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών και κατά τη διάρκεια του 1928 είχε την πρώτη πραγματική εμπειρία του ως αρχαιολόγου στην Αίγυπτο. Υπήρξε υπεύθυνος ανασκαφών στην περιοχή Τελ-ελ-Αμάρνα, ενώ παράλληλα συμμετείχε υπό την εποπτεία του σερ Άρθουρ Έβανς στις ανασκαφές που διεξάγονταν στην Κνωσό στο παλάτι του Μίνωα. Υπήρξε μέχρι το 1935 επιμελητής του μουσείου της Κνωσού, ενώ στα προηγούμενα και στα επόμενα χρόνια διέθετε την εξαιρετική ζωτικότητά του σε περιηγήσεις στην Κρήτη, επισκεπτόμενος αρχαιολογικές περιοχές που του προκαλούσαν το ενδιαφέρον. Με παρόμοια ζέση ήθελε να γνωρίσει και την πιο ασήμαντη περιοχή του νησιού, περιτρέχοντάς του από τη μια μέχρι την άλλη άκρη. Λέγεται ότι είχε διασχίζει πεζοπορώντας περισσότερα από χίλια μίλια στην Κρήτη, όπου σε διάφορα απίθανα χωριά είχε αποκτήσει καρδιακούς φίλους που δεν είχαν απαραιτήτως ακαδημαϊκά ενδιαφέροντα. Με την ίδια άνεση έκανε παρέα με τσοπάνηδες και ανώνυμους χωρικούς, γλεντούσε μαζί τους, μιλούσε με άνεση τη γλώσσα και τη διάλεκτό τους.
Προφανώς ήταν ο μόνος που ήξερε καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον Άγγλο κάθε γωνιά της Κρήτης. Από το 1935, που παραιτήθηκε από τη θέση του επιμελητή της Κνωσού μέχρι το 1939 πραγματοποίησε στο Λασήθι ιδιαίτερες ανασκαφές. Ήδη από το 1938 ο ίδιος, όπως και πολλοί άλλοι νεαροί συνάδελφοί του, είχε στρατολογηθεί από μια ειδική υπηρεσία που υπαγόταν στο βρετανικό υπουργείο Πολέμου.
Ο Πάτρικ Λη Φέρμορ, κατά μία δεκαετία νεώτερός του, υπήρξε συνεργάτης και φίλος του, ενώ μαζί του είχαν μοιραστεί κοινά όνειρα για την Κρήτη. Ο σήμερα επιζών σε βαθύ γήρας Πάτρικ Λη Φέρμορ διατηρούσε, όπως και ο Τζων Πεντέλμπουρυ, μια βαθιά αγάπη για την Ελλάδα με τον δικό τους ίσως ρομαντικό τρόπο. Ο Πάτρικ, που η παρουσία του στη χώρα μας συνδέεται από το 1935, όταν ως αλλοδαπός εθελοντής είχε συμμετάσχει στο ...κίνημα του Μαρτίου, είχε έντονη δράση στην Κρήτη ιδιαίτερα κατά την περίοδο της Κατοχής. Το 2001, μιλώντας στην Κνωσό σε εκδηλώσεις για τα 60χρονα της Μάχης της Κρήτης, θυμήθηκε τον παλιό του φίλο και συνεργάτη, τον Πεντέλμπουρυ. Τον χαρακτήρισε ως μυθική φιγούρα και εξήρε τον ρομαντισμό του.

ΠΟΙΟΣ ΗΤΑΝ Ο ΚΥΝΣΜΠΕΡΓΚ;

Τον Τζων Πεντέλμπουρυ ουσιαστικά διασώζει στην ιστορική μνήμη μάλλον ένας Γερμανός αξιωματούχος, παρά οι ομοεθνείς συνεργάτες του. Οι Έλληνες έχουν μια δικαιολογημένη προκατάληψη κατά της Ιντέλιτζενς Σέρβις ή οποιωνδήποτε άλλων μυστικών βρετανικών υπηρεσιών, ώστε ο προϊστάμενος του κλιμακίου Ηρακλείου την εποχή του πολέμου δεν θα αποκτούσε καμιά συμπάθεια, όσο δημοφιλής και αν πράγματι ήταν μεταξύ των συγχρόνων του χωρικών της Κρήτης, με τους οποίους τσούγκριζε το ποτήρι του και αντάλλασσε εύθυμα πειράγματα.
Ο Νίκολας Χάμοντ, ο Πάτρικ Λη Φέρμορ και πολλοί άλλοι λιγότερο ή περισσότερο γνωστοί πράκτορες των μυστικών υπηρεσιών καμιά ιδιαίτερη εκτίμηση δεν θα είχαν κερδίσει στην Ελλάδα αν είχαν δράσει μόνον ως πράκτορες. Κέρδισαν πόντους και αναγνώριση από την ελληνική κοινή γνώμη λόγω της μεταγενέστερης συμμετοχής τους στην Εθνική Αντίσταση. Η ατυχία του Πεντέλμπουρυ είναι ότι δεν επέζησε του τέλους της Μάχης της Κρήτης, ώστε να δραστηριοποιηθεί κατά τη διάρκεια της Κατοχής στα κρητικά βουνά, όπως άλλωστε ήταν και η επιθυμία του. Παρά τις όποιες προθέσεις του, έμεινε μόνον η πρακτορική θητεία του και σχεδόν ποτέ δεν έγιναν γνωστές οι φιλοδοξίες του να διαδραματίσει ρόλο «Λώρενς της Κρήτης».
Την ιδιότητα και το προσωνύμιό του αυτό καταγράφεται ιστορικά από έναν Γερμανό αντίπαλό του, τον Κύνσμπεργκ. Αλλά ποιος ήταν ο επικεφαλής της ομώνυμης Ειδικής Μονάδας, που στην ιστορία του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου το όνομά του συνδέθηκε ασφαλώς περισσότερο με την απαλλοτρίωση πολιτιστικών θησαυρών στις κατεχόμενες χώρες της Σοβιετικής Ένωσης, παρά με τη γενικότερη φύση των αρμοδιοτήτων του, ενώ είναι εντελώς άγνωστη η δραστηριότητά του στην Ελλάδα;
Προσπαθήσαμε να συνθέσουμε ένα σύντομο βιογραφικό του, ορισμένα σημεία του οποίου τα δίνουμε με επιφύλαξη, καθώς η έρευνα υπήρξε εξαιρετικά δυσχερής.
Ο Κύνσμπεργκ εντάχθηκε το 1940 στο γερμανικό υπουργείο Εξωτερικών, αναλαμβάνοντας τη συγκρότηση μιας ειδικής μονάδας, στην οποία ανατέθηκαν εντελώς ασυνήθιστα καθήκοντα που για να τα αντιληφθούμε θα πρέπει να τα συνδυάσουμε με την εμμονή του Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ και των φανατικών ιδεολόγων εθνικοσοσιαλιστών να περιφρουρήσουν τις πολιτιστικές παραδόσεις της Ευρώπης. Η ειδική αυτή μονάδα ιδρύθηκε στις 17 Ιουλίου 1940 με αρχική αποστολή να χρησιμεύσει σε μια ενδεχόμενη κατάληψη της Μεγάλης Βρετανίας, ώστε να συγκεντρώσει και να διασφαλίσει κάθε είδους σημαντικό αρχειακό υλικό. Στην περίπτωση, λοιπόν, που θα καταλαμβανόταν η Αγγλία, τα μέλη της ειδικής αυτής μονάδας θα αναζητούσαν πρωταρχικά τα μυστικά κρατικά αρχεία, δυσεύρετα βιβλία, σπάνια χειρόγραφα, χάρτες, πολιτιστικούς θησαυρούς κ.ά.
Είναι αξιοσημείωτο ότι ακριβώς την εποχή που στο Βερολίνο ο Κύνσμπεργκ ονομαζόταν επικεφαλής της ομώνυμης ειδικής μονάδας που συστάθηκε, ο αδελφός του στο Εδιμβούργο συλλαμβανόταν ως ξένος υπήκοος και φυλακιζόταν.
Αφού η μονάδα του δεν μπορούσε να εκτελέσει τα ειδικά καθήκοντά της στην Αγγλία, η κατάληψη της οποίας δεν πραγματοποιήθηκε, στάλθηκε στο Παρίσι για παρόμοιες δραστηριότητες. Δεν είναι βεβαιωμένο ότι περιόδευσε αυτή η πολυμελής ειδική μονάδα όλες τις κατεχόμενες χώρες, συλλέγοντας αρχειακό και πολιτιστικό υλικό, αλλά η εμφάνισή της στην Κρήτη το 1941 ενισχύει την άποψη ότι μπορεί και στις άλλες κατεχόμενες ευρωπαϊκές χώρες να είχε εκτελέσει αποστολές προηγουμένως. Γεγονός είναι ότι το καλοκαίρι του 1941, μετά τη λήξη της αποστολής της στην Κρήτη, γρήγορα θα ανασυνταχθεί, θα αποσπασθεί από τη δικαιοδοσία του υπουργείου Εξωτερικών και θα υπαχθεί στα Ες-Ες. Η νέα της αποστολή είναι να ακολουθεί τα βήματα του γερμανικού στρατού στη Σοβιετική Ένωση, συλλέγοντας αρχεία, σπάνια χειρόγραφα και βιβλία, πολιτιστικά κειμήλια και χάρτες.
Η δραστηριότητα αυτή του Κύνσμπεργκ και του σχεδόν 100μελούς επιτελείου του θα κρατήσει μέχρι το φθινόπωρο του 1943, οπότε πλέον ο ίδιος θα επιστρέψει στο Βερολίνο, θα παρασημοφορηθεί και θα του απονεμηθεί ο βαθμός του αντισυνταγματάρχη των Ες-Ες.
* Από το βιβλίο του Δημοσθένη Κούκουνα "Η Κρήτη υπό Κατοχή - Η Μάχη της Κρήτης και η Εθνική Αντίσταση, Κατοχή και δοσιλογισμός", έκδοση 2017 (Ariston Books)