ΒΑΡΒΟΓΛΗΣ ΚΑΙ ΣΩΜΑΡΑΚΗΔΕΣ

Μια θλιβερή αυτοδικία στη μετακατοχική Κρήτη

Ο ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ΠΕΤΡΟΣ ΒΑΡΒΟΓΛΗΣ

ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΤΩΝ ΣΩΜΑΡΑΚΗΔΩΝ

Του Δημοσθένη Κούκουνα*

Ένας δημοσιογράφος του Ηρακλείου με έντονη παρουσία από τα μεσοπολεμικά χρόνια, ο Πέτρος Βάρβογλης, ήταν η αφορμή μιας σειράς τοπικών ολοκαυτωμάτων στα ορεινά χωριά του Ηρακλείου τον Αύγουστο του 1944. Μετά τη μικρασιατική καταστροφή, ο Βάρβογλης εγκαταστάθηκε στο Ηράκλειο και άρχισε να εργάζεται στην τοπική εφημερίδα Ίδη, που απηχούσε τις απόψεις της Δεξιάς. Παράλληλα ήταν δραστήριο μέλος του Ναυτικού Ομίλου Ηρακλείου και όταν επί Μεταξά δημιουργήθηκε η ΕΟΝ διορίστηκε διευθυντής των τοπικών γραφείων της, συνεχίζοντας πάντοτε να αρθρογραφεί στην εφημερίδα Ίδη, της οποίας είχε γίνει αρχισυντάκτης.

Αξιοσημείωτο είναι ότι το 1938, όταν ο στρατηγός Τσολάκογλου είχε αναλάβει τα καθήκοντα του υπουργού γενικού διοικητή Κρήτης, αμέσως μετά την καταστολή του Κινήματος της Κρήτης, ο Βάρβογλης δημοσίευσε επώνυμα διθυραμικά άρθρα. Με την έναρξη της Κατοχής, ο Βάρβογλης μαζί με τον Μιχαήλ Μαρνελάκη, μέχρι τότε ιδιοκτήτη και διευθυντή της Ίδης, εξέδωσαν από κοινού στο Ηράκλειο τη νέα εφημερίδα Κρητικός Κήρυξ, τη μόνη που εκδιδόταν πλέον και αναμφίβολα απηχούσε τις απόψεις των κατακτητών (στα Χανιά αντίστοιχα εκδιδόταν ο Παρατηρητής). Πολύ σύντομα, ο Μ. Μαρνελάκης αποχώρησε από τη συνιδιοκτησία της νέας εφημερίδας, αφήνοντας την πλήρη κυριότητά της, καθώς και τη διεύθυνσή της βέβαια, στον Π. Βάρβογλη.

Οπωσδήποτε ο Βάρβογλης ήταν γερμανόφιλος, αλλά οι πληροφορίες τον φέρουν να διατηρούσε καλές σχέσεις με τους επώνυμους πολιτικούς και κοινωνικούς παράγοντες του Ηρακλείου, σε διάφορες περιπτώσεις δε είχε παρέμβει ευνοϊκά υπέρ κάποιων που είχαν προβλήματα με τις κατοχικές αρχές. Στην πόλη ζούσε με τον πατέρα του, ενώ ο ίδιος ήταν μνηστευμένος με μια κοπέλα από το χωριό Σάρχος, τη Μαρίκα Σωμαράκη, και συχνά επισκεπτόταν την οικογένειά της φέρνοντας τρόφιμα από την πόλη. Σε μια τέτοια επίσκεψή του, μια ομάδα ανταρτών τού είχε στήσει ενέδρα και τον δολοφόνησε ως γερμανόφιλο και προδότη, ενώ τις επόμενες μέρες παρόμοια τύχη είχε και ο πατέρας της κοπέλας.

Για όσους θα ήθελαν να εμβαθύνουν προσεκτικά στην πραγματική ιστορία της Εθνικής Αντίστασης στην Κρήτη, η δολοφονία του δημοσιογράφου Βάρβογλη στο Σάρχο έχει καθοριστική σημασία, διότι αποτελεί τη βασική αιτία μιας σειράς τοπικών ολοκαυτωμάτων. Πράγματι, η δολοφονία του άσημου πατέρα Σωμαράκη και του επώνυμου δημοσιογράφου Βάρβογλη αποτέλεσε την αφορμή μιας σειράς γερμανικών αντιποίνων, τόσο στο χωριό Σάρχος όσο και σε άλλα κοντινά χωριά. Βέβαια δεν ήταν η πρώτη δολοφονία γερμανόφιλου σε κρητικό χωριό, αλλά στην προκειμένη περίπτωση η οικογένεια δεν ήταν εκτεθειμένη μόνο με τον μνηστήρα της μιας κόρης. Και η δεύτερη κόρη της οικογένειας, η Χαρίκλεια, διατηρούσε δεσμό με ένα Γερμανό, τον έφεδρο αξιωματικό της γερμανικής προπαγάνδας Χανς Φόιφερ.

Όπως είναι εύκολο να εξηγήσει κανείς, ο τελευταίος αυτός δεν είναι ένα τυχαίο πρόσωπο στο όλο σκηνικό που διαμορφώνεται τους τελευταίους κατοχικούς μήνες στο Ηράκλειο. Είναι ο αρμόδιος Γερμανός αξιωματικός που καθοδηγεί την επιτόπια προπαγάνδα, με αιχμή ασφαλώς τη σειρά των προπαγανδιστικών ομιλιών, στις οποίες ήδη αναφερθήκαμε σε προηγούμενες σελίδες.

Ένας γνωστός τότε Ηρακλειώτης οδοντίατρος με ευρεία κοινωνική απήχηση, ο Ευάγγελος Σταυριανίδης, λίγο μετά τον σκοτωμό του Βάρβογλη ανέλαβε να εκφωνήσει έναν ιδιαίτερο λόγο προς τους κατοίκους του χωριού Σάρχος. Αλλά, όπως φαίνεται, το περιεχόμενο της ομιλίας του Ηρακλειώτη οδοντίατρου δεν πέτυχε τους κατευναστικούς στόχους της γερμανικής προπαγάνδας, αν λάβουμε υπ’ όψιν ότι έπειτα από λίγες μέρες θα δολοφονηθεί ο πατέρας Σωμαράκης. Ακολουθούν αμέσως μετά οι εκτελέσεις των κατοίκων από κάποιους ένοπλες αντάρτες. Ήδη βέβαια τα πράγματα ήταν αγριεμένα από πριν, καθώς αλλεπάλληλα σαμποτάζ διενεργούνταν στην ευρύτερη περιοχή, είχε δε προηγηθεί και η απαγωγή του Γερμανού στρατηγού Κράιπε, ενώ έπειτα από δύο μήνες οι κατακτητές αποχώρησαν από την Ελλάδα και από όλη την Κρήτη, πλην των Χανίων. Μόλις απελευθερώθηκε το Ηράκλειο, τα μέλη της οικογένειας Σωμαράκη συνελήφθησαν ομαδικά για δοσιλογισμό. Όχι μόνον οι δύο κοπέλες, αλλά και η μητέρα τους, καθώς και οι δύο νεώτεροι αδελφοί.

Η δίκη έγινε στο δικαστήριο δοσιλόγων Ηρακλείου στις 30 Οκτωβρίου 1945 και η ατμόσφαιρα ήταν απ’ αρχής βαριά σε βάρος των κατηγορουμένων, που τους θεωρούσαν άμεσα υπεύθυνους για τις εκτελέσεις που έγιναν στο χωριό από τους Γερμανούς μετά τη δολοφονία του πατέρα Σωμαράκη και του Βάρβογλη. Όταν ανακοινώθηκε η απόφαση, με την οποία επιβαλλόταν ποινή θανάτου στη Χαρίκλεια, ισόβια στη Μαρίκα, 4½ χρόνια στη μητέρα τους Ελένη, 3 χρόνια στον νεώτερο αδελφό Σταύρο, ενώ αθωωνόταν ο 13ετής Κωστής, οι συγχωριανοί τους θεώρησαν μικρές τις ποινές, εξοργίσθηκαν και επιτέθηκαν στους καταδικασθέντες που τους λίντσαραν φρικτά, ενώ ταυτόχρονα επιτέθηκαν στους χωροφύλακες και τους δικαστές. Τα μέλη της οικογένειας Σωμαράκη τα αποτέλειωσαν με μαχαίρια και άψυχα πλέον τα πέταξαν στον δρόμο από το μπαλκόνι του δικαστηρίου, που τελικά τα περισυνέλεξε ένα δημοτικό αυτοκίνητο για λόγους καθαριότητας.

Ανεξάρτητα από τη βαρβαρότητα του γεγονότος αυτού καθεαυτού, υπάρχουν ερωτηματικά για την ουσιαστική ενοχή των καταδικασθέντων Σωμαράκηδων ως υπαιτίων των ομαδικών εκτελέσεων του Σάρχου. Αλλά ούτως ή άλλως πρόκειται για μια μελανή σελίδα. [Χωρίς καμιά διάθεση εμπλοκής στην ουσία της υπόθεσης, αφού άλλωστε ο πολυσυζητημένος νομικός πολιτισμός μας θεμελιωδώς προνοεί για τις διαδικασίες απονομής της δικαιοσύνης, θα επισημάνουμε απλώς ότι από το κείμενο της κατάθεσης του αυτόμολου Γερμανού αστυνομικού Χάαρ μπορεί κανείς να σχηματίσει μια άποψη επί της εν προκειμένω ενοχής ή μη Σωμαράκη. Υπάρχει όμως και μία άλλη διάσταση, την οποία ο νηφάλιος ερευνητής οφείλει να επισημάνει: Την ημέρα που γινόταν η αυτοδικία σε βάρος της οικογένειας Σωμαράκη, αποσπάσματα από την κατάθεση Χάαρ χρησιμοποιούσε η τοπική αριστερή εφημερίδα του Ηρακλείου, προκειμένου να στοχοποιήσει την αναφερόμενη οικογένεια Μεϊμαράκη, αποκρύπτοντας όμως ταυτόχρονα τα στοιχεία που ήταν υπέρ της οικογένειας Σωμαράκη και μάλιστα επιχαίροντας για την τελική τύχη της].

Ο επίλογος της αυτοδικίας αυτής ήταν αντίστοιχος, όπως άλλωστε δημοσιεύθηκε στις τοπικές εφημερίδες (26.5.1946): «Εκδόθηκε σήμερα η απόφαση του Κακουργιοδικείου Χανίων για τη δίκη των πατριωτών Κοντάκη, Διακοντάκη, Λυγεράκη και Μαγκουσάκη από το Σάρχο που κατηγορούνταν για το λιντσάρισμα της προδοτικής οικογένειας Σωμαράκηδων στο Ηράκλειο. Το δικαστήριο απάλλαξε όλους τους κατηγορούμενους».

* Από το βιβλίο του Δημοσθένη Κούκουνα "Η Κρήτη υπό Κατοχή" (Ariston Books, 2017), που μόλις κυκλοφόρησε και το τρίτο μέρος του αναφέρεται στον δοσιλογισμό της Κρήτης στα χρόνια της Κατοχής με πολλά πρωτοδημοσιευόμενα στοιχεία.

Δ. Κούκουνα: Η ΚΡΗΤΗ ΥΠΟ ΚΑΤΟΧΗ

Για πρώτη φορά τα πράγματα με το όνομά τους. Αποκαλυπτικές σελίδες για την κατεχόμενη Κρήτη επί τη βάσει αδιαμφισβήτητων ντοκουμέντων. Τι, ποιοι και πώς...

«Η Κρήτη υπό Κατοχή – Η Μάχη της Κρήτης και η Εθνική Αντίσταση, Κατοχή και δοσιλογισμός» του ιστορικού συγγραφέα Δημοσθένη Κούκουνα
(Εκδόσεις Ariston Books, τιμή 24 euro)

https://historiabooks.gr/shop/ariston-books/ellinika/demosthene-koukouna-i-kriti-ipo-katochi/


Ένα βιβλίο αποκλειστικά για την Κρήτη, για τον αγώνα και τις αγωνίες της, για τις θυσίες και τις καταστροφές που βίωσαν οι Κρητικοί σε όλα τα χρόνια της δουλείας, από την άνοιξη του ’41 μέχρι το καλοκαίρι του ’45. Ο αγγλογερμανικός ανταγωνισμός σε ένα από τα πιο σημαντικά γεωστρατηγικά σημεία της Μεσογείου που οδήγησε στο ολοκαύτωμα της μεγαλονήσου. Η ελλιπής οχύρωση της Κρήτης που προηγήθηκε της μεγάλης μάχης και της ηρωικής αντίστασης για να ακολουθήσει η εσπευσμένη εγκατάλειψή της από τις συμμαχικές δυνάμεις. Ο κατακτητής έδειξε μια από τις σκληρότερες συμπεριφορές σε όλη την κατεχόμενη Ευρώπη με ομαδικές εκτελέσεις και απερίγραπτες καταστροφές, υλικές και ανθρωπιστικές, που όμως δεν σίγασαν τη διάθεση των Κρητικών για αγώνα. Το μεγαλείο της Εθνικής Αντίστασης, η καθημερινή ζωή στην Κρήτη, η πολιτική ατμόσφαιρα στα αστικά κέντρα της μεγαλονήσου, τα κυριότερα δραματικά γεγονότα, αλλά και αποκαλυπτικές σελίδες για την πολιτική και οικονομική συνεργασία ορισμένων Κρητικών που αμαύρωσαν τη συνολική εικόνα…

Ο ΚΩΝ. ΜΗΤΣΟΤΑΚΗΣ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ

Ο ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ
ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΜΗΤΣΟΤΑΚΗ
ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ

Η περίφημη φωτογραφία του Κων. Μητσοτάκη με τους δύο Γερμανούς αξιωματικούς μπροστά από το γερμανικό στρατοδικείο Χανίων, όπου ο ίδιος ως γερμανομαθής ήταν διαπιστευμένος συνήγορος. Αρχικά η δημοσίευσή της από την "Αυριανή" το 1985 έκανε αίσθηση, αμέσως όμως αμβλύνθηκαν οι εντυπώσεις όταν έγινε γνωστό ότι οι δύο Γερμανοί ήταν αντιχιτλερικοί.

25 Μαρτίου 1944: Η απελευθέρωση των φυλακισμένων στην Αγυιά. Δεξιά ο Ιω. Πασσαδάκης, κατοχικός υπουργός Κρήτης και στενός φίλος του πατέρα Μητσοτάκη. Δίπλα του ο Κων. Μητσοτάκης και οι υπόλοιποι αποφυλακισθέντες. Κάποιοι χαιρετούν χιτλερικά για να φανούν αρεστοί, όχι όμως ο νεαρός Μητσοτάκης.

Του Δημοσθένη Κούκουνα*

Έχουν χρησιμοποιηθεί ακόμη και μαύρες μέθοδοι για να θιγεί η ανάμιξη του Κων. Μητσοτάκη στην Εθνική Αντίσταση επί Κατοχής, που επιχειρήθηκε να αμαυρωθεί. Αλλά η θετική συμβολή του κατά την περίοδο εκείνη στην Κρήτη έχει αναγνωρισθεί από όλες τις πλευρές, αν και τα ιστορικά γεγονότα θα επαρκούσαν για να το επιβεβαιώσουν.

Είναι χαρακτηριστική η δημοσίευση το 1985 φωτογραφίας του Κ. Μητσοτάκη με δύο ένστολους Γερμανούς από την εφημερίδα Αυριανή. Αν και η φωτογραφία δεν ήταν προϊόν φωτομοντάζ, ωστόσο αφέθηκε να εννοηθεί ότι ήταν συνεργάτης των Γερμανών. Παρά τη δημοσιότητα που δόθηκε για πολιτικούς λόγους τότε, το γεγονός δεν μείωσε τη δημόσια εικόνα του, διότι διαπιστώθηκε ότι οι δύο εικονιζόμενοι Γερμανοί αξιωματικοί κάθε άλλο παρά χιτλερικοί ήταν. Στο πλαίσιο της ίδιας σκοπιμότητας, εκδόθηκαν δύο βιβλία, που έγραψαν δημοσιογράφοι, δεδηλωμένοι φανατικοί έως εμπαθείς πολιτικοί αντίπαλοί του (Νίκος Κακαουνάκης, Βίος και Πολιτεία του Μητσοτάκη, Κάκτος, Αθήνα 1985 και Χάρη Πασβαντίδη, Ο Εφιάλτης, Αθήνα 1991). Δεν ήταν αυτά τα μόνα που έχουν δει το φως της δημοσιότητος κατά το παρελθόν για το ίδιο θέμα, ενώ μια σειρά άλλων δημοσιευμάτων σε εφημερίδες κατά το παρελθόν, κυρίως υποκινούμενα από πολιτικούς ή εσωκομματικούς αντιπάλους του, επιχειρούσαν τον ίδιο στόχο. Το ζήτημα δεν είναι να κριθεί το μέγεθος της αξιοπιστίας των συγγραφέων, που δεν μας αφορά, αλλά να διακριβωθούν τα ιστορικά γεγονότα, τα οποία μέσα στις σελίδες των προαναφερθέντων βιβλίων κακοποιούνται βάναυσα και κυρίως κακόπιστα.

Υπηρέτησε ως έφεδρος αξιωματικός στο Αλβανικό Μέτωπο και στη συνέχεια, μετά τη συνθηκολόγηση, παρέμεινε υποχρεωτικά για περισσότερο από ένα χρόνο στην Αθήνα μέχρι να εξασφαλίσει άδεια για να επιστρέψει στα Χανιά. Ο πατέρας του, σεβαστή προσωπικότητα της πόλης, είχε την άποψη ότι το εθνικό συμφέρον επέβαλε ο τόπος να περάσει ειρηνικά την περίοδο αυτή, αφού μετά τη λήξη της Μάχης της Κρήτης ο κατακτητής είχε επιβληθεί με μια σειρά ομαδικών εκτελέσεων, γι’ αυτό και πρωταγωνίστησε σε κάθε ευκαιρία – μαζί με άλλους επιφανείς πολίτες της Κρήτης – να διασφαλισθεί η ησυχία στην τοπική κοινωνία.

Ούτε καν 25χρονος δεν ήταν ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης όταν επέστρεψε στην κατεχόμενη Κρήτη και ως γερμανομαθής άρχισε να δικηγορεί ενώπιον του γερμανικού στρατοδικείου που λειτουργούσε στην έδρα του Φρουρίου Κρήτης. Αμέσως όμως διασυνδέθηκε με τοπικές αντιστασιακές κινήσεις και με τις συμμαχικές μυστικές υπηρεσίες που λειτουργούσαν, παρέχοντας υπηρεσίες στην Εθνική Αντίσταση.

Ο Μητσοτάκης πήρε μέρος στην πρώτη συμφωνία του Θερίσου (7 Νοεμβρίου 1943), κατά την οποία επιτεύχθηκε συμφωνία συνεργασίας μεταξύ των οργανώσεων ΕΟΚ και ΕΑΜ. Εκ μέρους της πρώτης είχαν παραστεί οι Νικ. Σκουλάς, Μ. Σπανουδάκης, Κων. Μητσοτάκης και Μιχ. Μποτωνάκης και εκ μέρους του ΕΑΜ οι Εμμ. Μάντακας, Αντ. Μαρής, Εμμ. Ζεβελάκης και Στ. Σφακιωτάκης, ενώ ήταν παρών ο Μιλτ. Πορφυρογένης, καθώς και ως εκπρόσωπος του Συμμαχικού Στρατηγείου ο «Αλέκος» (Γιαν Φίλντινγκ). Ο Κ. Μητσοτάκης, ακριβώς λόγω της διάθεσης που είχε επιδείξει για συνεργασία με την «άλλη» πλευρά, τους αριστερούς, είχε προκαλέσει την εχθρότητα του αρχηγού της ΕΟΚ Νικ. Σκουλά, ο οποίος μέχρι τότε δύο φορές είχε αρνηθεί να τον δεχθεί στη διοίκηση της οργάνωσης. Μετά από τη συμφωνία αυτή, ο Μάντακας και ο Πορφυρογένης έφυγαν για την ηπειρωτική Ελλάδα, όπου πήραν μέρος στην ΠΕΕΑ.

Περισσότερο καθοριστικός ήταν ο ρόλος του στη νεώτερη συμφωνία, στην οποία κατέληξαν οι εκπρόσωποι των δύο κυρίων παρατάξεων στην Τρομάρισσα των Λευκών Ορέων (15 Σεπτεμβρίου 1944). Επρόκειτο, θα μπορούσε να πει κανείς, για μια μικρή Καζέρτα χωρίς ξένους επιδιαιτητές όμως. Προβλεπόταν η ίδρυση πενταμελούς κοινής διοικητικής επιτροπής με αντικείμενο την περαιτέρω διεξαγωγή του αγώνα στον Νομό Χανίων μέχρι την πλήρη απελευθέρωση και την άφιξη της εθνικής κυβέρνησης, αποκηρυσσόταν το Τάγμα Χωροφυλακής Παπαγιαννάκη και αναλαμβανόταν η συγκρότηση τοπικού εθνικού στρατού, στον οποίο θα εντάσσονταν οι ένοπλοι αντάρτες υπό καθεστώς ισοτιμίας και με διοικητή κοινής εμπιστοσύνης. Το συμφωνητικό υπογραφόταν για λογαριασμό της Παγκρήτιας Επιτροπής ΕΑΜ από τους Ν. Γαλάνη (Μανουσάκη), Ν. Σακλαμπάνη, Γρ. Κοντεκάκη και Κυρ. Κολοκυθά, για δε την ΕΟΚ από τους Ν. Σκουλά, Ιωσ. Βολουδάκη, Μιχ. Μποτωνάκη, Εμμ. Νικολούδη και Κων. Μητσοτάκη.

Με συμπληρωματικό πρωτόκολλο, εννέα ημέρες αργότερα, ορίσθηκε ως διοικητής του 14ου Συντάγματος και φρούραρχος Χανίων ο συνταγματάρχης Στυλ. Σφακιωτάκης με υποδιοικητή τον ταγματάρχη Εμμ. Νικολούδη, ενώ εγκρινόταν η διαδοχή του Ιω. Πασσαδάκη από τον Επίσκοπο Αγαθάγγελο, που θα έχει δύο συμβούλους, έναν από την κάθε οργάνωση (ορίστηκαν ο συνταγματάρχης π.δ. Γ. Παπουτσάκης από το ΕΑΜ και ο δικηγόρος Στ. Κελαϊδής από την ΕΟΚ). Επίσης ορίστηκαν τα μέλη της κοινής διοικητικής επιτροπής: Ν. Μανουσάκης ή Γαλάνης (πέθανε σε λίγες μέρες και αντικαταστάθηκε από τον Δ. Βλαντά) και Ιωσ. Μαυριγιαννάκης για το ΕΑΜ, Νικ. Σκουλάς και Ιωσ. Βολουδάκης για την ΕΟΚ.

Ο Κων. Μητσοτάκης εθεωρείτο συμπαθής και από τον Βλαντά και τον Πορφυρογένη, αλλά και από τον Πασσαδάκη, ο οποίος μεσολάβησε για τη διάσωσή του.

* Από το βιβλίο του Δημοσθένη Κούκουνα «Η ΚΡΗΤΗ ΥΠΟ ΚΑΤΟΧΗ – Η Μάχη της Κρήτης και η Εθνική Αντίσταση, Κατοχή και δοσιλογισμός στην Κρήτη», έκδοση Ariston Books (2017).

ΚΥΝΣΜΠΕΡΓΚ ΚΑΙ ΠΕΝΤΕΛΜΠΟΥΡΥ

Φωτογραφία από την επίμαχη εποχή (1941): Ο Τζων Πεντέλμπουρυ (στο κέντρο με το ποτήρι στο χέρι) απολαμβάνει την παραδοσιακή κρητική φιλοξενία.

MAXH THΣ ΚΡΗΤΗΣ:
H ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΚΥΝΣΜΠΕΡΓΚ

ΚΑΙ Ο ΤΖΩΝ ΠΕΝΤΕΛΜΠΟΥΡΥ

Του Δημοσθένη Κούκουνα*

Μετά την κατάληψη της ηπειρωτικής Ελλάδος και ενώ προετοιμαζόταν η Μάχη της Κρήτης, το γερμανικό υπουργείο Εξωτερικών έδωσε εντολή στην Ειδική Μονάδα Κύνσμπεργκ να αναζητήσει τα απόρρητα αρχεία του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών, αλλά και μια άλλη σειρά πληροφοριών. Ο επικεφαλής της Ειδικής Μονάδας παρέμεινε για περισσότερο από ένα μήνα στην Κρήτη, διενεργώντας εξονυχιστικές έρευνες για την ευσυνείδητη εκτέλεση της αποστολής του. Τα πορίσματα των ερευνών του τα μετέδιδε τακτικά απευθείας προς τον προϊστάμενό του, που δεν ήταν άλλος από τον Γερμανό υπουργό Εξωτερικών Ρίμπεντροπ. Οι περισσότερες από τις αναφορές του διασώθηκαν στα αρχεία του γερμανικού υπουργείου Εξωτερικών και μέσα απ’ αυτές αναδύεται η δράση ενός αγνώστου για το ευρύ ελληνικό κοινό Βρετανού, ο οποίος θα μπορούσε να γίνει ο «Λώρενς της Κρήτης», όπως επισημαίνει ο ιπποτικός Γερμανός αντίπαλός του.
Πρόκειται για τον μονόφθαλμο αρχαιολόγο - κατάσκοπο Τζων Πεντέλμπουρυ, ο οποίος έδρασε στην Κρήτη μέχρι να βρει τον θάνατο από τους Γερμανούς αλεξιπτωτιστές τον Μάιο του 1941. Πριν καν καταλαγιάσει η Μάχη της Κρήτης, ο Γερμανός Κύνσμπεργκ κατόρθωσε να εντοπίσει και να ερευνήσει το κρησφύγετό του, περιγράφοντας με θαυμασμό τη δράση του. Δεν έκρυψε ότι είχε εντυπωσιασθεί από τη δράση του αριστοκρατικής καταγωγής Άγγλου αρχαιολόγου, ο οποίος ταυτόχρονα με τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα ήταν επίσημα τοποθετημένος ως υποπρόξενος της χώρας του στο Ηράκλειο και παράλληλα έφερε τον βαθμό του λοχαγού. Στην πραγματικότητα, όμως, είχε μια άλλη ιδιότητα πολύ πιο ουσιαστική: ήταν ο υπεύθυνος των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών για την Κεντρική Κρήτη. Αυτό ήταν το πρωταρχικό αντικείμενό του.
Τον Μάιο του 1941, που βρήκε τον θάνατο κατά τη διάρκεια της Μάχης της Κρήτης, ο Τζων Πεντέλμπουρυ ήταν ηλικίας 37 ετών. Είχε γεννηθεί το 1904 στο Λονδίνο και σπούδασε στο περίφημο Γουίντσεστερ και στο Καίμπριτζ, του οποίου έγινε υπότροφος. Εκτός από την εξαιρετική επίδοσή του στις κλασικές σπουδές, ασχολήθηκε με τον αθλητισμό και εκπροσώπησε το πανεπιστήμιό του σε εθνικές και διεθνείς συναντήσεις ως άλτης.
Το 1927 επιλέχθηκε από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ για να φοιτήσει στη Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών και κατά τη διάρκεια του 1928 είχε την πρώτη πραγματική εμπειρία του ως αρχαιολόγου στην Αίγυπτο. Υπήρξε υπεύθυνος ανασκαφών στην περιοχή Τελ-ελ-Αμάρνα, ενώ παράλληλα συμμετείχε υπό την εποπτεία του σερ Άρθουρ Έβανς στις ανασκαφές που διεξάγονταν στην Κνωσό στο παλάτι του Μίνωα. Υπήρξε μέχρι το 1935 επιμελητής του μουσείου της Κνωσού, ενώ στα προηγούμενα και στα επόμενα χρόνια διέθετε την εξαιρετική ζωτικότητά του σε περιηγήσεις στην Κρήτη, επισκεπτόμενος αρχαιολογικές περιοχές που του προκαλούσαν το ενδιαφέρον. Με παρόμοια ζέση ήθελε να γνωρίσει και την πιο ασήμαντη περιοχή του νησιού, περιτρέχοντάς του από τη μια μέχρι την άλλη άκρη. Λέγεται ότι είχε διασχίζει πεζοπορώντας περισσότερα από χίλια μίλια στην Κρήτη, όπου σε διάφορα απίθανα χωριά είχε αποκτήσει καρδιακούς φίλους που δεν είχαν απαραιτήτως ακαδημαϊκά ενδιαφέροντα. Με την ίδια άνεση έκανε παρέα με τσοπάνηδες και ανώνυμους χωρικούς, γλεντούσε μαζί τους, μιλούσε με άνεση τη γλώσσα και τη διάλεκτό τους.
Προφανώς ήταν ο μόνος που ήξερε καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον Άγγλο κάθε γωνιά της Κρήτης. Από το 1935, που παραιτήθηκε από τη θέση του επιμελητή της Κνωσού μέχρι το 1939 πραγματοποίησε στο Λασήθι ιδιαίτερες ανασκαφές. Ήδη από το 1938 ο ίδιος, όπως και πολλοί άλλοι νεαροί συνάδελφοί του, είχε στρατολογηθεί από μια ειδική υπηρεσία που υπαγόταν στο βρετανικό υπουργείο Πολέμου.
Ο Πάτρικ Λη Φέρμορ, κατά μία δεκαετία νεώτερός του, υπήρξε συνεργάτης και φίλος του, ενώ μαζί του είχαν μοιραστεί κοινά όνειρα για την Κρήτη. Ο σήμερα επιζών σε βαθύ γήρας Πάτρικ Λη Φέρμορ διατηρούσε, όπως και ο Τζων Πεντέλμπουρυ, μια βαθιά αγάπη για την Ελλάδα με τον δικό τους ίσως ρομαντικό τρόπο. Ο Πάτρικ, που η παρουσία του στη χώρα μας συνδέεται από το 1935, όταν ως αλλοδαπός εθελοντής είχε συμμετάσχει στο ...κίνημα του Μαρτίου, είχε έντονη δράση στην Κρήτη ιδιαίτερα κατά την περίοδο της Κατοχής. Το 2001, μιλώντας στην Κνωσό σε εκδηλώσεις για τα 60χρονα της Μάχης της Κρήτης, θυμήθηκε τον παλιό του φίλο και συνεργάτη, τον Πεντέλμπουρυ. Τον χαρακτήρισε ως μυθική φιγούρα και εξήρε τον ρομαντισμό του.

ΠΟΙΟΣ ΗΤΑΝ Ο ΚΥΝΣΜΠΕΡΓΚ;

Τον Τζων Πεντέλμπουρυ ουσιαστικά διασώζει στην ιστορική μνήμη μάλλον ένας Γερμανός αξιωματούχος, παρά οι ομοεθνείς συνεργάτες του. Οι Έλληνες έχουν μια δικαιολογημένη προκατάληψη κατά της Ιντέλιτζενς Σέρβις ή οποιωνδήποτε άλλων μυστικών βρετανικών υπηρεσιών, ώστε ο προϊστάμενος του κλιμακίου Ηρακλείου την εποχή του πολέμου δεν θα αποκτούσε καμιά συμπάθεια, όσο δημοφιλής και αν πράγματι ήταν μεταξύ των συγχρόνων του χωρικών της Κρήτης, με τους οποίους τσούγκριζε το ποτήρι του και αντάλλασσε εύθυμα πειράγματα.
Ο Νίκολας Χάμοντ, ο Πάτρικ Λη Φέρμορ και πολλοί άλλοι λιγότερο ή περισσότερο γνωστοί πράκτορες των μυστικών υπηρεσιών καμιά ιδιαίτερη εκτίμηση δεν θα είχαν κερδίσει στην Ελλάδα αν είχαν δράσει μόνον ως πράκτορες. Κέρδισαν πόντους και αναγνώριση από την ελληνική κοινή γνώμη λόγω της μεταγενέστερης συμμετοχής τους στην Εθνική Αντίσταση. Η ατυχία του Πεντέλμπουρυ είναι ότι δεν επέζησε του τέλους της Μάχης της Κρήτης, ώστε να δραστηριοποιηθεί κατά τη διάρκεια της Κατοχής στα κρητικά βουνά, όπως άλλωστε ήταν και η επιθυμία του. Παρά τις όποιες προθέσεις του, έμεινε μόνον η πρακτορική θητεία του και σχεδόν ποτέ δεν έγιναν γνωστές οι φιλοδοξίες του να διαδραματίσει ρόλο «Λώρενς της Κρήτης».
Την ιδιότητα και το προσωνύμιό του αυτό καταγράφεται ιστορικά από έναν Γερμανό αντίπαλό του, τον Κύνσμπεργκ. Αλλά ποιος ήταν ο επικεφαλής της ομώνυμης Ειδικής Μονάδας, που στην ιστορία του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου το όνομά του συνδέθηκε ασφαλώς περισσότερο με την απαλλοτρίωση πολιτιστικών θησαυρών στις κατεχόμενες χώρες της Σοβιετικής Ένωσης, παρά με τη γενικότερη φύση των αρμοδιοτήτων του, ενώ είναι εντελώς άγνωστη η δραστηριότητά του στην Ελλάδα;
Προσπαθήσαμε να συνθέσουμε ένα σύντομο βιογραφικό του, ορισμένα σημεία του οποίου τα δίνουμε με επιφύλαξη, καθώς η έρευνα υπήρξε εξαιρετικά δυσχερής.
Ο Κύνσμπεργκ εντάχθηκε το 1940 στο γερμανικό υπουργείο Εξωτερικών, αναλαμβάνοντας τη συγκρότηση μιας ειδικής μονάδας, στην οποία ανατέθηκαν εντελώς ασυνήθιστα καθήκοντα που για να τα αντιληφθούμε θα πρέπει να τα συνδυάσουμε με την εμμονή του Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ και των φανατικών ιδεολόγων εθνικοσοσιαλιστών να περιφρουρήσουν τις πολιτιστικές παραδόσεις της Ευρώπης. Η ειδική αυτή μονάδα ιδρύθηκε στις 17 Ιουλίου 1940 με αρχική αποστολή να χρησιμεύσει σε μια ενδεχόμενη κατάληψη της Μεγάλης Βρετανίας, ώστε να συγκεντρώσει και να διασφαλίσει κάθε είδους σημαντικό αρχειακό υλικό. Στην περίπτωση, λοιπόν, που θα καταλαμβανόταν η Αγγλία, τα μέλη της ειδικής αυτής μονάδας θα αναζητούσαν πρωταρχικά τα μυστικά κρατικά αρχεία, δυσεύρετα βιβλία, σπάνια χειρόγραφα, χάρτες, πολιτιστικούς θησαυρούς κ.ά.
Είναι αξιοσημείωτο ότι ακριβώς την εποχή που στο Βερολίνο ο Κύνσμπεργκ ονομαζόταν επικεφαλής της ομώνυμης ειδικής μονάδας που συστάθηκε, ο αδελφός του στο Εδιμβούργο συλλαμβανόταν ως ξένος υπήκοος και φυλακιζόταν.
Αφού η μονάδα του δεν μπορούσε να εκτελέσει τα ειδικά καθήκοντά της στην Αγγλία, η κατάληψη της οποίας δεν πραγματοποιήθηκε, στάλθηκε στο Παρίσι για παρόμοιες δραστηριότητες. Δεν είναι βεβαιωμένο ότι περιόδευσε αυτή η πολυμελής ειδική μονάδα όλες τις κατεχόμενες χώρες, συλλέγοντας αρχειακό και πολιτιστικό υλικό, αλλά η εμφάνισή της στην Κρήτη το 1941 ενισχύει την άποψη ότι μπορεί και στις άλλες κατεχόμενες ευρωπαϊκές χώρες να είχε εκτελέσει αποστολές προηγουμένως. Γεγονός είναι ότι το καλοκαίρι του 1941, μετά τη λήξη της αποστολής της στην Κρήτη, γρήγορα θα ανασυνταχθεί, θα αποσπασθεί από τη δικαιοδοσία του υπουργείου Εξωτερικών και θα υπαχθεί στα Ες-Ες. Η νέα της αποστολή είναι να ακολουθεί τα βήματα του γερμανικού στρατού στη Σοβιετική Ένωση, συλλέγοντας αρχεία, σπάνια χειρόγραφα και βιβλία, πολιτιστικά κειμήλια και χάρτες.
Η δραστηριότητα αυτή του Κύνσμπεργκ και του σχεδόν 100μελούς επιτελείου του θα κρατήσει μέχρι το φθινόπωρο του 1943, οπότε πλέον ο ίδιος θα επιστρέψει στο Βερολίνο, θα παρασημοφορηθεί και θα του απονεμηθεί ο βαθμός του αντισυνταγματάρχη των Ες-Ες.
* Από το βιβλίο του Δημοσθένη Κούκουνα "Η Κρήτη υπό Κατοχή - Η Μάχη της Κρήτης και η Εθνική Αντίσταση, Κατοχή και δοσιλογισμός", έκδοση 2017 (Ariston Books)